De grote verdwijntruc

De westerse beschaving heeft zich de afgelopen 300 jaar bezig gehouden met een van de grootste goocheltrucs allertijden: het grote verdwijnen van God. Daar was naast een grote dosis gezichtsbedrog ook een hele hoop gespecialiseerde kennis voor nodig. Het was ook niet een truc waarbij men klaar was met een krachtig 'hocus pocus pilatus pas' om vervolgens met een teatrale beweging het doek weg te trekken.

Er waren drie 'special effects' nodig om God weg te moffelen. In de eerste plaats moest de christelijke godsdienst, die in 18de eeuw nog algemeen aanvaard was, irrelevant worden verklaard. Dat gebeurde door het openbaringskarakter van de Bijbel in twijfel te trekken en de mogelijkheid van een in de geschiedenis ingrijpende God te ontkennen. Bovendien ontmoette men steeds weer andere godsdiensten die ook aanspraak maakten op de waarheid, waardoor het absolute karakter van het christendom steeds onwaarschijnlijker leek. De klap op de vuurpijl kwam wel doordat de bronnen van het christelijk geloof als historisch onbetrouwbaar werden beschouwd.

Dit gebeurde niet in een isolement. Een tweede belangrijke pijler van de truc was de filosofische. Nadat Descarte de mens als uitgangspunt had genomen voor zekere kennis en Hume elke zekere kennis - laat staan religieuze - in twijfel had getrokken, trok Kant een definitieve streep tussen de dingen zoals ze werkelijk zijn en hoe wij de dingen waarnemen. In principe zitten we in een gesloten doos en 'weten' wij alleen datgene van de buitenwereld wat onze zintuigen ons vertellen en onze hersenen ervan brouwen. Als dat al geldt voor de zintuigelijk waarneembare dingen dan toch zeker voor de bovennatuurlijke dingen. Hoewel Kants voornaam Emmanuël (God met ons) was, bleek God nu voorgoed buitengesloten. Het was van toen af aan nog maar een fikse glijbaan in de richting van Nietszche die God dood verklaarde. Want wat heb je aan een God die onkenbaar is? Niets. Het christendom lijkt dan één grote leugen.

De derde stap in de verdwijntruc bestond uit de wetenschap. Hoewel aanvankelijk wetenschappelijk onderzoek hand in hand ging met het geloof in de God van de Bijbel - er zijn mensen die beweren dat wetenschappelijk onderzoek nooit zou zijn ontstaan als niet het christendom daar de aanleiding toe had gegeven - leek de wetenschap steeds meer het geloof te ondergraven. Wetenschap leverde harde data op. Het leerde ons onze wereld te beheersen. En het werkte. We konden ook steeds meer: meer luxe, langer leven. Zelfs de 'sky' was niet langer 'the limit'. Niet onbelangrijk was het feit dat de evolutietheorie een acceptabele verklaring voor het ontstaan en de ontwikkeling van het leven op aarde leek te bieden waarbij het 'concept God' daadwerkelijk niet langer nodig was.

Dus God verdween. Hij verdween als boeman, hij verdween als schepper, hij verdween als de voorzienige, hij verdween als de rechter van alle mensen. Foetsie! Hij was er gewoon niet meer. Dat ging makkelijk. En alles draaide gewoon door. De melkboer bracht nog steeds elke ochtend melk op de stoep, politici vertelden nog steeds niet de waarheid en landen voerden nog steeds oorlogen. Mensen stonden 's morgens op en gingen doen wat ze altijd deden: tanden poetsen, ontbijten, werken, liefde bedrijven, slapen, haten, ruzie maken, vrede sluiten en sterven. Niets leek veranderd.

Of toch? Net zo geruisloos als het verdwijnen van God zich voltrok, kwamen de gevolgen. Er was geen rechter meer van de mensheid dus waarom zouden mensen niet nog meer onrecht doen dan ze al deden? Wat was waarheid eigenlijk? Was dat niet een concept waar je alle kanten mee uit kunt? Waar deden we alles eigenlijk voor? Oorlog voeren en vrede sluiten, ruzie maken, liefde bedrijven? Was het op de keper beschouwd niet allemaal één grote grap? Eén eindeloze zinloze excersitie?

De rationaliteit achter het verdwijnen van God begint steeds meer los zand te worden. Als alles bestaat uit toeval die blind lekker losgaat op materie, wat blijft er dan nog over van ratio, de logische verbinding van proposities en conclusies? We vragen ons af waarom we het zo leuk vonden om God weg te toveren. We hebben een vieze smaak in de mond van de wrange vruchten die het met zich meebrengt. De samenhang en de zin der dingen lijken zoek. Onze nieuwe waarheid dat God niet bestaat, lijkt zo fragiel tegen een achtergrond van een verbrokkelend concept van waarheid.

Wie goed naar zijn eigen handen kijkt ziet dat ze een beetje doorzichtig aan het worden zijn. Niet dat er licht doorheen schijnt, of dat je er 'iets' doorheen kunt zien. Alles lijkt een beetje te vervagen tegen een achtergrond van een nietsheid die nog het beste met duisternis omschreven kan worden. Wij zijn een virtual reality waar we zelf de stekker uit hebben getrokken.

Terwijl deze truc zich voltrok, heeft bijna niemand zich druk gemaakt om de consequenties. Niemand besefte dat alles van God afhankelijk is. Niet alleen zijn schepselen of zijn schepping, maar ook belangrijke dingen als waarheid, goedheid en betekenis hebben hun absolute karakter verloren en blijken niets te zijn in een realiteit die slechts bestaat uit atomen.

Ook heeft bijna niemand door dat God alleen maar epistemologisch verdwenen is. (D.w.z. wij beweren dat God onkenbaar is en daarom niet relevant en dus voor de praktijk van alle dag gewoon niet bestaand.) Maar dat wil nog niet zeggen dat God ontologisch (d.w.z. in het echt) niet bestaat. In weerwil van wat alle contigente menselijke wezens beweren, bestaat God als ontologisch noodzakelijk wezen wel. Hij heeft Zich 'laten verdwijnen'. Of liever: de grote Godverdwijntruc is niets anders dan een vlucht van de mens, die zich probeert te verbergen in het struikgewas van het menselijk denken.

Totdat God komt en zegt: 'Adam, waar ben je'. Dan zou je willen dat je jezelf kunt laten verdwijnen.