Wetenschap en geloof

Over de verhouding tussen wetenschap en geloof is er tegenwoordig veel onduidelijkheid. Velen menen dat wetenschap religie overbodig heeft gemaakt. De gedachte is dat religie een voorstadium was van een voorwetenschappelijke manier om met de wereld om te gaan. Nu de wetenschap er is, blijkt dat onverklaarbare fenomenen een eenvoudige wetenschappelijke verklaring hebben. Mensen als Richard Dawkins zijn de kampioenen van de visie dat religie als zodanig heeft afgedaan. Wetenschap is in deze optiek het middel waardoor wij als mensen tot de waarheid omtrent de werkelijkheid komen.

Ik probeer duidelijk te maken dat deze visie mank gaat. Wetenschap en religie tegen elkaar afzetten is hetzelfde als appels met peren vergelijken. Beide hebben raakvlakken maar hebben hun eigen functie. De gedachte dat wetenschap religie vervangt leidt tot een identiteitsloze mens in een betekenisloze wereld.


Wetenschap

Wat is wetenschap? Wetenschap is een manier om kennis te vergaren die gebaseerd is op de hypothetisch inductieve methode. Deze methode kan aannames bevestigen maar nooit bewijzen. De methode begint met een hypothese en probeert door middel van het uitvoeren van testen deze hypothese te bevestigen. Zo kan de hypothese zijn dat alle vogels kunnen vliegen. Vervolgens worden allerlei vogels op enige hoogte losgelaten om te kijken of ze inderdaad kunnen vliegen. Het kan best zijn dat alle vogels waarover de onderzoeker kan beschikken inderdaad kunnen vliegen. Het kan ook zijn dat er ergens op de wereld vogelsoorten bestaan die niet kunnen vliegen. Het beste wat onze onderzoeker kan doen is zoveel mogelijk testen uitvoeren. Deze testen bevestigen ofwel ontkrachten zijn hypothese. Dat is wetenschap in een notendop.

Wetenschap kan daarom per definitie nooit iets bewijzen; het kan ideeën bevestigen. Het kan deze ideeën zo vaak bevestigen dat er maar weinig twijfel over blijft, maar zekerheid is er niet te verkrijgen. Dan zouden immers alle instanties van een bepaald voorval volledig bekend moeten zijn bij de wetenschapper en dat kan niet, want geen enkele wetenschapper is alwetend.

Voor zeker bewijs is alleen de deductieve methode geschikt. De deductieve methode gaat uit van twee stellingen en komt dan tot een conclusie. Bijvoorbeeld. Als Peter slecht heeft geslapen is hij in een slecht humeur. Peter heeft slecht geslapen. Dus: Peter is in een slacht humeur. De conclusie is zeker wanneer de twee stellingen zeker zijn.

Wetenschap kan alleen over de materiële werkelijkheid uitspraken doen, omdat de wetenschappelijke methode per definitie tot materie beperkt is. Zaken als zingeving, moraal, esthetiek ontstijgen wetenschap omdat ze immateriële aspecten vertonen. Wetenschap kan aantonen dat bij gebrek aan schoon drinkwater meer mensen sterven; het is niet in staat om aan te geven of dat goed of slecht is en waarom.


Zingevingskaders

Aan de andere kant zijn er de zingevingskaders. Dat zijn 'dingen' die mensen hanteren om de betekenis van de werkelijkheid te duiden; waarom de werkelijkheid is zoals die is en wat het doel van die werkelijkheid is. We kunnen ze ook paradigma's noemen: invalshoeken vanwaaruit we de werkelijkheid bezien of interpretatiemodellen: filters waarlangs de werkelijkheid op een bepaalde manier gekleurd tot ons komt. De meest gebruikte term die we voor een zingevingskader hanteren is wereldbeeld.

Een wereldbeeld is de verzameling van al onze aannames over deze wereld, het uitgangspunt waarmee we deze wereld tegemoet treden. Ons wereldbeeld geeft betekenis aan de wereld waarin we leven, helpt ons om het doel van deze wereld en ons leven te formuleren. Het is vanuit een bepaald wereldbeeld dat een wetenschapper aan het werk gaat. Hij werkt in de context van zijn wereldbeeld en geeft zijn data een plaats die in overeenstemming is met zijn wereldbeeld.

Wereldbeelden krijgen een concrete formulering in bijvoorbeeld een religie of een filosofie. Iedereen heeft een wereldbeeld. Het is voor een mens niet mogelijk geen wereldbeeld te hebben. Hij heeft zich nu eenmaal een beeld gevormd over hoe de werkelijkheid in elkaar zit; zo zit de mens in elkaar.


Wetenschap en zingeving

Hoe verhouden wetenschap en zingevingskaders zich? In de eerste plaats moet het duidelijk zijn dat wetenschap niet kan leiden tot zingeving en wel om de volgende redenen:

(a) Wetenschap houdt zich bezig met materie; meer niet. Het onderwerp van wetenschappelijk onderzoek is de ons omringende werkelijkheid inclusief wijzelf. Het doel van wetenschap is data te vergaren.

(b) Wetenschappelijke conclusies zijn niet meer dan precies dat: conclusies over de resultaten van wetenschappelijk onderzoek. Het gaat om constateren van feiten die uit het onderzoek naar voren komen.

(c) Wetenschap leidt niet tot een bepaalde interpretatie van de werkelijkheid, ze wordt juist beoefend vanuit een zingevingskader. De wetenschapper beoefent de wetenschap, omdat hij gelooft dat dit tot bruikbare resultaten leidt.

(d) Een ander belangrijk feit is dat wetenschappelijke data worden geïnterpreteerd binnen de context en in overeenstemming met het wereldbeeld dat de wetenschapper aanhangt.

(e) Als zodanig leidt wetenschappelijk onderzoek niet tot waarheid maar tot de bevestiging van een vooraf geformuleerde potentiële waarheid (de hypothese).

Wetenschap en technologische ontwikkeling zijn typisch westerse fenomenen. Dat is niet voor niets. Wetenschap werd mogelijk gemaakt door een zingevingskader dat een link legde tussen het menselijk brein en de werkelijkheid. Christendom zag de mens als een schepping van God die door God in deze wereld geplaatst was om die te bewerken. De basis voor de huidige wetenschap werd daarom gelegd in het middeleeuwse denken van o.a. de scholastici. Een niet-theïstisch wereldbeeld zal het altijd moeilijk hebben om een verklaring te geven voor het feit dat er een verband is tussen rationaliteit (m.n. wiskundig denken) en materie. Waarom sluiten die twee zo goed op elkaar aan?

Wel is het zo dat wetenschap gegevens aan kan dragen die leiden tot herinterpretatie van een wereldbeeld. Een goed voorbeeld is bijvoorbeeld het verzet van de westerse beschaving in de 16de en 17de eeuw (niet alleen de kerk!) tegen de inzichten van Copernicus die een heliocentrisch zonnestelsel voorstond. Vrijwel altijd domineert een zingevingskader de wijze waarop de data van het onderzoek geïntepreteerd worden en de conclusie die eruit volgen.

We moeten dus stellen dat wetenschap geen uitleg geeft over het leven. Het vertelt ons hoe dingen waarschijnlijk in elkaar zitten, maar niet waarom ze er zijn en hoe ze er gekomen zijn. Wetenschap geeft geen zin of betekenis aan het leven. Nog steeds zijn er veel modernisten die denken dat wetenschap religie vervangen heeft, maar in de data is geen betekenis te ontdekken. Data vervangen moraal, betekenis en doel niet en ze geven er ook geen aanleiding toe. Wetenschap kan alleen over materiële data uitspraken doen, maar kan niets zeggen over niet-materiële realiteiten zoals waardenleer (ethiek en esthetiek).


Conclusie

De gedachte dat wetenschap religie vervangen heeft is daarom een fabeltje. Het is logisch onmogelijk. Wetenschap komt voort uit een zingevingskader (wereldbeeld, religie, filosofie) en produceert data ten gunste van dat zingevingskader. Wetenschap genereert output op basis van input. Als je er bijvoorbeeld evolutietheorie instopt (d.w.z. met die bepaalde vooronderstelling het onderzoek ingaat) krijg je er ook evolutietheorie uit (d.w.z. de data lijken de vooraf gestelde theorie te bevestigen). Zelden gebeurt het dat wetenschappers zo eerlijk en moedig zijn om tegen de heersende status quo van wetenschappelijke consensus (die door een bepaalde wereldbeeld wordt gedomineerd) in te gaan en te erkennen dat de data eigenlijk het eigen wereldbeeld tegenspreken. Mensen die dat wel deden en doen zijn bijvoorbeeld Galileo Galilei en - om een hedendaags voorbeeld te noemen - Anthony Flew, een atheïstische filosoof die nu erkent dat er een God moet zijn.

Het huidige westerse denken dat vast blijven houden aan de idee dat wetenschap religie vervangt (en dat wetenschap tot waarheid en inzicht leidt en religie tot verdwazing) lijdt zelf aan een religieuze vooringenomenheid die blind maakt voor de werkelijkheid. Als onze beschaving doorgaat op deze weg zal de uitholling van betekenis en zin van het leven straks onomkeerbaar zijn. De mens verwordt tot een betekenisloos dier en gaat ten gronde.