Van een andere planeet

Het belang van wereldbeelden voor evangelisatie

Onze poging om het evangelie van Jezus Christus door te geven aan anderen stuit vaak op problemen. We proberen wel, maar het komt niet of nauwelijks over. Hoe komt dat? We kunnen de oorzaak zoeken bij een gebrek aan geestelijke kracht bij onszelf of de schuld leggen bij onze cultuur die zo ver af staat van de Bijbel en bij de verharding die veel mensen hebben jegens het evangelie.
Vaak wordt het probleem echter veroorzaakt door een gebrek aan inzicht in het fenomeen wereldbeeld. Inzicht in wereldbeelden kan enorm helpen om het denken van mensen te begrijpen, hun verkeerde denkbeelden te weerleggen en hen te over te halen het evangelie in overweging te nemen. Daarom een korte introductie van het begrip wereldbeeld. Wat is het? Waarom is het belangrijk? En wat kun je ermee? Laten we het begrip wereldbeeld eens onderzoeken. We doen dit aan de hand van twee voorbeeldgesprekken.

Gesprek A
'Sharon en ik hebben al twee maanden verkering' zei Jan niet zonder trots toen hij zijn oude vriend weer tegenkwam. Pieter keek verrast op, 'Daar wist ik niets van? Is ze lekker in bed?' Nu was het Jans beurt op verbaasd te kijken: 'We hebben nog maar net verkering hoor'. 'Dat bedoel ik', zei Pieter, 'bij een nieuwe relatie springen de vonken er altijd lekker vanaf.' 'Wij willen eerst weten of we geestelijk bij elkaar passen en als dat zo is dan trouwen we', reageerde Jan beslist. Pieter haalde z'n schouders op: 'Ik snap jou niet hoor Jan, ik zou pas aan verkering met Sharon beginnen als ik wist of ze lekker was. Waar doe je het anders voor? En waar wacht je op? Het leven is zo kort.'

Gesprek B
'De wetenschap heeft bewezen dat God niet bestaat' beweerde Gerben met zo'n groot gemak alsof hij net zei dat hij zeker wist dat hij zijn fiets op slot had gedaan. Marieke probeerde voorzichtig: 'Nou, ik geloof toevallig wél in God'. Verschillende omstanders keken haar direct meesmuilend aan. 'O ja, dan', zei Sjoerd, 'laat 'm dan eens zien, zit ie in je broekzak, of zo?' Gerben pochte: 'Ik geloof alleen iets als je me het kunt bewijzen, Marieke, anders niet'. Nu vond Ramesh, die tot noch toe z'n mond had gehouden het toch echt nodig om ook wat te zeggen: 'Kijk, jullie snappen het gewoon niet, er is geen tegenstelling tussen jullie meningen. Alle mensen hebben het goddelijk in zichzelf, de een noemt dat God, de ander noemt het niets; het gaat erom dat je je goddelijke potentieel als mens realiseert'. Sjoerd had inmiddels spijt dat hij Marieke zo was aangevallen en zei: 'Da's waar, iedereen heeft recht op zijn eigen waarheid, laten we er geen ruzie over maken'.

Herken je dit soort gesprekken? Heb jij dat ook niet meegemaakt, dat je met iemand sprak maar dat je elkaar niet begreep? Ik bedoel niet iemand die een vreemde taal sprak, maar iemand met jouw nationaliteit en taal, bij wie je in de klas zat en toch was er geen connectie. Het lijkt wel alsof sommige mensen zo anders denken dan jij dat je het gevoel krijgt dat ze van een andere planeet komen.
Hoe vaak zitten christenen niet vol goede bedoelingen om het evangelie uit te dragen? Ze hebben Jezus leren kennen, zijn vol van hun persoonlijke relatie met God, en daar gaan ze, op de wereld af, ze zullen het wel eens vertellen. En dan gebeurt het. Ze stappen de 'marktplaats van ideeën' op en verdwalen in de doolhof van ideologische marktkraampjes. Ze proberen het wel een paar keer met 'Jezus houdt van je', maar hun stem verstikt in de kakafonie van wereldbeelden die hun koopwaar aanprijzen.
Precies, wereldbeelden. Daar gaat het hier om. Goed evangeliseren, effectief je geloof uitdragen, het kan alleen maar wanneer je niet alleen weet wat je gelooft, maar ook als je snapt hoe andere mensen denken, wat ze denken en waarom.

Wat is een wereldbeeld?
Je zou een wereldbeeld kunnen omschrijven als het totaal aan antwoorden dat je hebt op de belangrijkste vragen van het leven. Die antwoorden hangen met elkaar samen; ze vormen samen een logisch, min of meer consistent, geheel. Iemand die bijvoorbeeld in een persoonlijke God gelooft, zal ook vast ideeën hebben over hoe je deze God kunt kennen.
Vragen die in een wereldbeeld beantwoord worden zijn o.a.: Wat is de realiteit? Waar bestaat de werkelijkheid uit? Hoe is die werkelijkheid te verklaren? Hoe kunnen wij die werkelijkheid kennen? Is er zoiets als moraal en, zo ja, wat is goed en wat niet? Wat is het doel van de mens en zijn bestaan?
In het eerste gesprek bleek al gauw dat voor Pieter de werkelijkheid materieel is en dat het doel van het leven genot is, fysiek plezier, zonder enige remming. Het leven houdt op bij de dood, dus je moet van alles profiteren. Pieter is waarschijnlijk een materialist (materie is de enige werkelijkheid) hedonist (het doel van het leven is te genieten; verder is het leven zinloos).
Wereldbeelden zijn er in soorten maten. Je kunt ze op verschillende manieren indelen aan de hand van algemene kenmerken. Men deelt godsdiensten bijvoorbeeld op in animistische-, polytheïstische- en monotheïstische godsdiensten. Voor wereldbeelden wordt er vaak gebruik gemaakt van een indeling die kijkt naar het godsbeeld. Dat is nuttig, omdat de idee over wie of wat God is in belangrijke mate iemands wereldbeeld kleurt. We kunnen met deze indeling allerlei wereldbeelden indelen in drie duidelijke categorieën:
1. Theïsme (het geloof in een persoonlijke buiten de materiële werkelijkheid staande God die deze werkelijkheid geschapen heeft). We denken hierbij vooral aan de grote monotheïstische godsdiensten: judaïsme, christendom en islam.
2. Pantheïsme (het geloof dat de zichtbare werkelijkheid goddelijk is). Het hindoeïsme is de duidelijkste en grootste exponent van deze visie, maar ook filosofen als Spinoza en Hegel hebben pantheïstische denkbeelden gehad.
3. Atheïsme (het geloof dat de materiële werkelijkheid in en uit zichzelf bestaat en het bestaan van God ontkent). Hoewel het Boeddhisme in wezen atheïstisch is, vertegenwoordigt dit woord toch vooral relatief recente stromingen in het Westen als agnosticisme, materialisme, modern humanisme en secularisme.

Wat is zo belangrijk aan een wereldbeeld?
Niemand leeft zonder een wereldbeeld. Zonder een wereldbeeld valt eenvoudigweg niet te leven. Ieder mens heeft nu eenmaal bepaalde aannames gedaan en bepaalde opvattingen ontwikkeld die verband houden met de belangrijke vragen van het leven. Dat wil natuurlijk niet zeggen dat elk mens als een filosoof heeft nagedacht om bepaalde theorieën te ontwikkelen. Het is meestal een intuïtief en onderbewust proces waardoor een wereldbeeld tot stand komt.
Elk mens kijkt dus naar de wereld vanuit een bepaald perspectief. Hij interpreteert de hem omringende werkelijkheid met behulp van zijn wereldbeeld en bouwt zo een bepaald begrip op van de werkelijkheid. Het is door zijn wereldbeeld dat een mens wel of geen zin ontdekt in het leven. Ook moreel besef en handelen wordt erdoor gevormd.
Het spreekt dus voor zich dat een wereldbeeld belangrijk is; het vorm de kern van het menselijk denken. Wereldbeelden kunnen de werkelijkheid dicht benaderen; ze kunnen ook de werkelijkheid vals interpreteren. Onjuiste wereldbeelden kunnen desastreuze gevolgen hebben. Denk bijvoorbeeld aan het kastesysteem in India dat gebaseerd is op de onjuiste aanname dat mensen geboren worden in een bepaalde kaste als gevolg van hun karma.

Waarom is het belangrijk wereldbeelden te snappen?
Iemands wereldbeeld vormt dus een sleutel tot zijn of haar denken en handelen. Daarom is het m.n. bij evangelisatie erg nuttig iemands wereldbeeld in te kunnen schatten. Je kunt doordringen tot de kern van iemands denken en bij wijze van spreke al vooraf inschatten waar het gesprek heen gaat en wat je gesprekspartner nu gaat zeggen
In heftige discussies zijn de standpunten vrijwel altijd terug te brengen tot de fundamentele componenten van het wereldbeeld dat iemand aanhangt. In onze tweede gesprek deden verschillende mensen hun zegje. Enige kennis van wereldbeelden maakt het makkelijk wijs te worden in de veelheid van meningen. We hebben aan een half woord genoeg. Denk nog eens aan voorbeeldgeprek B:
Gerben, die beweert dat de wetenschap Gods bestaan ontkracht heeft, is een rasechte modernist. Hij denkt nog dat de menselijke rede in staat is om op eigen kracht de werkelijkheid te ontleden. Dan hebben we Marieke, een meisje met een bijbels georiënteerd wereldbeeld dat door iedereen als achterhaald wordt beschouwd. Ramesh is als hindoe een echte pantheïst. Voor hem is God geen persoon, maar een oerkracht die overal in zit. Sjoerd, blijkt uiteindelijk toch een postmodernist te zijn. Hij lijkt het eens te zijn met Ramesh, maar dat gebeurt alleen maar omdat hij als postmodernist denkt dat absolute waarheid niet bestaat. Overtuigingen bestaan voor hem op grond van persoonlijke voorkeuren.
Voor een christen is het erg nuttig om in te zien dat het Westerse denken gedomineerd wordt door de gedachte dat de God van de Bijbel een achterhaalde mythe is. We leven in een geseculariseerde maatschappij waarin voor 'religieuze' zaken alleen ruimte is in de privesfeer.
Dit wordt versterkt door het feit dat de wetenschap onder het mom van wetenschappelijk onderzoek en wetenschappelijke objectiviteit zich laat leiden door dit secularisme. Veel wetenschappelijke intepretatie is het gevolg van dit secularisme, terwijl men veelal denkt dat dit omgekeerd is. Dit is een probleem dat alles te maken heeft met wereldbeelden. Wie dit snapt, heeft het halve werk gedaan.

Het lastige aan wereldbeelden
Het lastige aan wereldbeelden is dat ze (a) onzichtbaar zijn, (b) onbewust aawezig zijn en (c) zich verstoppen in woorden. Het zou makkelijk zijn wanneer mensen een speldje op zouden hebben waarop stond welk wereldbeeld ze hebben. Je kunt aan de buitenkant wel zien tot welk ras iemand behoort of zelfs van welke cultuur hij of zij deel uitmaakt. Iemands wereldbeeld is echter aan de buitenkant niet te zien. En dat maakt het lastig. Omdat we er als Westerlingen min of meer hetzelfde uitzien, zijn we geneigd te denken dat we ook op dezelfde manier denken en dezelfde woorden op dezelfde manier gebruiken.
Mensen zijn zich ook meestal niet bewust van hun wereldbeeld. Ze groeien op in een bepaalde cultuur en nemen onbewust normen en waarden over. Die normen en waarden zijn gestoeld op een wereldbeeld dat vrijwel nooit ter sprake komt. Maar aanwezig is het zeker. Onbewust betekent ook vaak onderontwikkeld. Hoeveel mensen geloven niet in de evolutietheorie als een vaststaand feit zonder door te hebben dat het bijbehorende wereldbeeld (nl. dat van het naturalisme) geen goede werkbare basis voor een moraal biedt?
Wereldbeelden verstoppen zich in woorden. Dezelfde woorden worden gebruikt door mensen met afwijkende wereldbeelden, maar er wordt iets totaal anders bedoeld. Wanneer een christen over 'God' spreekt, bedoelt hij of zij de persoonlijke almachtige Schepper van hemel en aarde die Zich geopenbaard heeft in de Bijbel en in de persoon van Jezus Christus. Voor de moslim is God iemand die geen zoon heeft, terwijl voor de hindoe het begrip god duidt op een onpersoonlijke oerkracht. Mensen met verschillende wereldbeelden kunnen dus enorm langs elkaar heen praten.

Wereldbeelden in soorten maten
Wereldbeelden zijn niet onaanraakbaar of onaantastbaar. Ze mogen, ja, moeten getest worden. Dit in tegenstelling tot wat je tegenwoordig zo vaak hoort dat alle godsdiensten gelijk zijn en dat iedereen recht heeft op zijn eigen geloof. Religies en wereldbeelden zijn niet boven alle kritiek verheven. De vraag is: kunnen ze de test van kritische analyse doorstaan? Er zijn drie punten waarop een wereldbeeld getest kan worden.
1. Een wereld is het totaal aan antwoorden op de belangrijkste vragen in het leven. Die antwoorden moeten met elkaar een samenhangend geheel vormen. Dat is de eerste test. Wanneer dat niet het geval is is een wereldbeeld inconsistent. Het hindoeïsme stelt bijvoorbeeld dat de mens gereïncarneerd wordt als gevolg van een slecht karma (een soort straf dus), maar beweert tegelijk dat in essentie er geen onderscheid is tussen goed en kwaad.
2. Een wereldbeeld moet kloppen met de werkelijkheid, met hoe de dingen werkelijk zijn. Het moet in overeenstemming zijn met de historische en wetenschappelijke feiten. De islam leert bijvoorbeeld dat Jezus niet gestorven is aan een kruis. Dit is in strijd met betrouwbare historische bronnen.
3. Een wereldbeeld moet 'uit te leven', leefbaar zijn. Als het onmogelijk is om een wereldbeeld in de praktijk van alledag te leven is er iets aan de hand. Je kunt bijvoorbeeld vraagtekens stellen bij de Boeddhistische eis dat om verlossing te verkrijgen een mens moet ophouden met begeren.

Het voordeel van inzicht in wereldbeelden
Wanneer je je bewust wordt van het bestaan van wereldbeelden en leert het wereldbeeld van jezelf en anderen te doorzien en te formuleren zijn de voordelen levensgroot. Zeker met het oog op evangelisatie kan dit niet genoeg benadrukt worden.
Inzicht in wereldbeelden leidt tot het beter begrijpen van de ander. Je gaat inzien vanuit welk denkkader de ander spreekt en kunt beter begrip opbrengen voor iemands standpunt. Je gaat snappen dat woorden verschillende dingen kunnen betekenen voor mensen met verschillende wereldbeelden. Door de mist van onduidelijke woorden dring je door tot de kern van iemands denken en tot de kern van de discussie.
Je zult zo ook beter in staat zijn om de persoon met het evangelie te bereiken. Het wordt mogelijk om, beginnend bij de kern van iemands denken, aan te tonen waar iemands wereldbeeld inconsistent, onlogisch of onleefbaar is. Ook kun je met inzicht in wereldbeelden mentale blokkades slechten die mensen vaak hebben om het christelijk geloof serieus te overwegen.
Hoe gaan onze gesprekken verder? Weet Jan nog een weerwoord te geven op de hedonistische instelling van Jan? Is Marieke in staat om haar geloof in een persoonlijke God over te brengen op Gerben, Sjoerd en Ramesh? Wat ga jij zeggen in zo'n gesprek? Het hangt ervan af of je door hebt wat het wereldbeeld van je geprekspartner is en hoe je daarmee om moet gaan.