Vrijheid (I). Een beschaving in crisis

Hoe is het gesteld met vrijheid in het Westen? Alles lijkt in orde. Er is nog nooit zoveel vrijheid geweest voor individuele zelfontplooiing en authentieke zelfexpressie. Onder de motorkap rommelt het echter. Diep van binnen kraakt het vrijheidsconcept van de Westerse beschaving in zijn voegen. Wie goed oplet ziet dat aan de randen geknabbeld wordt.

Alexander Solzhenitsyn, de grote Russische dissident die onlangs overleed, merkte tijdens zijn lezing op Harvard in 1978 op dat in het Westen vrijheid de betekenis heeft gekregen van vrijheid om goede daden én vrijheid om slechte daden te doen. Wat is er aan de hand?

Het is een algemeen aanvaard principe dat vrijheid nooit kan betekenen: ongeremde vrijheid voor het individu ongeacht de prijs. Wanneer een maatschappij volgens dit principe zou functioneren zouden er twee dingen gebeuren: (A) De vrijheid van de een zou de vrijheid van de ander inperken. Wat de een zou willen zou zelfs slavernij van de ander in kunnen houden. (B) Er zou chaos ontstaan. Immers elk individu zou zijn eigen vrijheid najagen en daarmee niet belemmerd mogen worden in die vrijheidsbeleving. Vrijheidsexpressies van verschillende individuen zouden met elkaar in conflict komen. De wanorde zou niet te overzien zijn.

Daarom zijn er samenlevingen. Goede samenlevingen hanteren wetten die er enerzijds voor zorgen dat er geen chaos en anarchie ontstaat en anderzijds vrijheid garanderen door de vrijheid van elk individu en dat van de samenleving als geheel in balans te houden. Enige inperking van een ongecontroleerde individuele vrijheidsbeleving draagt bij aan de gereguleerde vrijheid van allen.

Deze balans is echter niet vanzelfsprekend. Vrijheid is zeer kwetsbaar. Zonder het door te hebben is de Westerse beschaving bezig deze vrijheid aan te tasten tot er straks niets meer van overblijft. De vijanden komen dit keer niet alleen van buiten maar bevinden zich aan de binnenkant. De westerse beschaving weet aan één kant de noodzaak van individuele vrijheid goed te benoemen, maar heeft tegelijk een blik op de werkelijkheid die zal leiden tot inperking van die vrijheid. We kunnen het westers wereldbeeld analyseren aan de hand van enkele belangrijke concepten uit de westerse filosofie.

1. Naturalisme. Sinds de Verlichting hebben filosofen de werkelijkheid proberen te verklaren met uitsluiting van het bovennatuurlijke. Voor alles moest een logische verklaring bestaan binnen de muren van tijd en ruimte. Dit heet naturalisme. Vanuit dit blikveld werd de mens bezien als een dier. Dit had enorme consequenties voor het moreel besef. Moreel is slechts aangeleerd gedrag of een afspraak tussen mensen om een maatschappij te vormen. Naturalisme tast de waarde aan van de mens als uniek wezen. En daarmee ook de urgentie van de uitspraak 'de mens heeft recht op vrijheid'. Ook de absoluutheid van morele uitspraken (waarvan de uitspraak 'de mens heeft recht op vrijheid' er een is) komt met naturalisme op de tocht te staan.

2. Materialisme. Materialisme is min of meer een logisch vervolg op naturalisme. Volgens het materialisme is materie alles wat was, is en zijn zal. Het is een gesloten systeem waarbuiten niets bestaat en dat ook door niets van buitenaf beïnvloed kan worden. Alles bestaat uit moleculen en wordt gereduceerd tot moleculen. Welbeschouwd is de mens niets anders dan een ingewikkelde klomp atomen. Het wordt moeilijk om als materialist de mens te blijven beschouwen als en waardevol wezen. Volgens het materialisme is er ook geen vrijheid. Volgens het materialisme is alles ontstaan in een strikte opeenvolging van oorzaak en gevolg reeksen. Ook elke gedachte of emotie die wij koesteren is een gevolg van het samenspel van moleculen. Een ingewikkeld samenspel weliswaar, maar iets ontstaan als gevolg van een oorzaak. Niet een vrije keuze van een vrije wil.

3. Nihilisme. Nietzsche begrip als eerste de implicaties van filosofieën die God als irrelevant beschouwen. Er is geen betekenis te ontlenen aan een materiële werkelijkheid, geen doel, geen hoop. Nietzsche voorzag de opkomst van de mens van macht, de übermensch. Geen ruimte is er meer voor een moraal van liefdadigheid en barmhartigheid. Wat overblijft is overheersing en onderdrukking van de zwakken, het slavenvolk. De betekenis van vrijheid is de mogelijkheid om macht uit te oefenen.

4. Hedonisme. Omdat de zinloosheid van het bestaan door steeds meer mensen gevoeld wordt, zoeken velen hun toevlucht in het hedonisme. De zucht naar genot, de vervulling van elke zinnelijke behoefte. Het leven is een groot feest totdat het afgelopen is. De menselijke vrijheid wordt gereduceerd tot de mate waarin lust gerealiseerd wordt.

5. Humanisme. De mens van het westen is een humanist, d.w.z. hij is zichzelf tot god, bepaalt zijn eigen lot en is de vormgever van zijn eigen moraal. Moraal ligt niet langer onwrikbaar verankerd buiten zichzelf, maar bevindt zich op een hellend vlak van subjectiviteit: private willekeur of de stem van de meerderheid.

Dit zijn enkele sleutelwoorden die beschrijven hoe het westers wereldbeeld tot stand is gekomen en waar het westerse wereldbeeld in meerdere of mindere mate door gekenmerkt wordt. Niet elke westerling zal zich in alle ismen kunnen vinden en zeker niet in de gevolgen die er mee worden geassocieerd. Toch is het zo dat wanneer alle denkbeelden van alle westerlingen samengevoegd worden er iets ontstaat dat in grote lijnen overeenkomt met het hierboven beschreven wereldbeeld.

De gevolgen voor de menselijke vrijheid zijn enorm. We zien tekenen van chaos in onze maatschappij. Denk aan zinloos geweld, illegale houseparty's, ongecontroleerde toename van alcoholconsumptie onder jongeren, burgerlijke ongehoorzaamheid op steeds meer gebieden. Deze zaken hebben niet alleen te maken met een falende overheid of gezagsafname. Het gaat ook om divergerende vrijheidsopvattingen die ontwrichtend werken.

Ook zien we steeds vaker hoe de vrijheidsbeleving van de een leidt tot vrijheidsbeperking van de ander. De grote hoeveelheid seksueel getint materiaal en porno op tv maakt het voor velen onmogelijk om nog naar tv te kijken. Verkrachting en kinderporno zijn vreselijke vormen van vrijheidsberoving in de naam van genotzucht. De consensus t.a.v. abortus leidt tot de ergste vorm van vrijheidsberoving, nl. moord, voor de zwaksten in onze samenleving. De homolobby stelt zich strijdvaardig op tegen de christelijke minderheid en profileert zich zich zodanig dat we langzamerhand van een provocatie van bijbelgetrouwe christenen kunnen spreken die gaat lijken op intolerantie. Karikaturen van vrijheid zien we ook in de media die ons beroven van een betrouwbare blik op de werkelijkheid en ons voorschrijven wat waar is. Ook dit is beroving van vrijheid net als de wijze waarop de reclamewereld de mens behandelt. Die wordt gereduceerd tot een consument die veroverd moet worden d.m.v. manipulatie, leugen en valse beloftes. Daarnaast weten we ons concept van vrijheid niet toe te passen in het conflict dat op eigen bodem plaatsvindt tussen de ideologieën van het westen en de islam.

Dit is wat we nu zien, maar de toekomstverwachting van individuele vrijheid zal steeds meer aangetast worden. Immers, het naturalisme maakt van de mens niet meer dan een dier dat zijn eigen moraliteit vormgeeft en het gebruikt als een middel tot zelfverwerkelijking. Hoe lang duurt het nog dat we besluiten dat vrijheidsberoving voor sommigen goed is (bijv. ten gunste van de vrijheid van de meerderheid)? De materialistische opvatting van de werkelijkheid leidt tot de conclusie dat er wezenlijk geen vrijheid is. We zijn het onafwendbare product van oorzaak en gevolg. Wat we ook doen: het is slechts een illusie dat we er voor gekozen hebben. Wat we ook doen: we kunnen er niets aan doen. Als anderen er onder lijden: het is een onafwendbare realiteit.

Het is slechts een kwestie van tijd voordat deze vreselijke conclusies ten volle tot de westerse beschaving door zullen dringen als een verpletterende realiteit. Dan zal het te laat zijn. Dan zal democratie, de staatsvorm die haar wieg heeft staan in de geschiedenis van het Westen, onder het gewicht van haar eigen vrijheidsinterpretatie instorten. Wat op het spel staat is de integriteit en waarde van het individu en de samenhang van de samenleving. En dat alles omdat wij vrijheid definiëren als vrijheid om zowel goed als kwaad te doen én omdat vrijheid uiteindelijk niets anders is dan een illusie in een betekenisloos universum, de wil tot macht, de stem van de meerderheid.